Stowarzyszenie Rozwoju Lokalnego Zamojszczyzna było współorganizatorem uroczystości patriotyczno-religijnej upamiętniającej 79. rocznicę odbicie więźniów z komunistycznego więzienia w Zamościu przez Oddział Żołnierzy AK-WIN dowodzony przez kpt. Romana Szczura ps. „Urszula”, która odbyła się w niedzielę, 11 maja 2025 r. w Zamościu.
Organizatorami uroczystości byli: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Zamość, Garnizon Zamość, Parafia Wojskowa pw. Św. Jana Bożego w Zamościu, Stowarzyszenie Rozwoju Lokalnego Zamojszczyzna.
Partnerem wydarzenia była Grupa Rekonstrukcji Historycznej „WIR” z Biłgoraja.
Uroczystość organizacyjnie wsparł Zakład Karny w Zamościu.
Zadanie publiczne pn. „79. rocznica odbicia więźniów z więzienia w Zamościu przez Oddział Romana Szczura ps. „Urszula” 8 maja 1946 roku – inscenizacja historyczna”, dzięki wnioskowi złożonemu przez głównego organizatora – ŚZŻAK Okręg Zamość, było współfinansowane ze środków otrzymanych od Ministerstwa Obrony Narodowej.
Obchody rozpoczęły się Mszą Św. w Kościele Garnizonowym pw. Św. Jana Bożego w Zamościu pod przewodnictwem ks. ppor. Adama Tkacza, Kapelana Garnizonu Zamość.
Po nabożeństwie uczestnicy w asyście Pocztów Sztandarowych i Kompanii Honorowej 18. Pułku Przeciwlotniczego im. gen. bryg. Feliksa Kamińskiego z Sitańca przemaszerowali pod budynek Zakładu Karnego w Zamościu przy ul. Okrzei, gdzie miała miejsce część oficjalna.
Ceremoniał wojskowy rozpoczął się od złożenia meldunku o gotowości przez dowódcę Kompanii Honorowej. Po dokonaniu przeglądu i powitaniu z pocztami sztandarowymi, został odśpiewany Hymn Rzeczypospolitej Polskiej z podniesieniem flagi narodowej na maszt.
Przedstawienia Organizatorów i powitania uczestników uroczystości dokonał Wiceprezes ŚZŻAK Okręg Zamość Marian Derkacz.
Kolejnym punktem programu było przemówienie okolicznościowe Prezesa ŚZŻAK O/Z, Posła na Sejm RP Sławomira Zawiślaka (jednocześnie Prezesa SRL Zamojszczyzna), który m.in. przedstawił rys historyczny dotyczący wydarzeń z 8 maja 1946 roku. W swoim wystąpieniu Prezes Zawiślak podziękował współorganizatorom za pomoc w organizacji niedzielnej uroczystości, przybyłym gościom za udział.
Kolejnym elementem było odczytanie Apelu Pamięci, po którym Kompania Honorowa WP oddała salwę honorową. Następnie przybyłe na uroczystość delegacje, czcząc pamięć żołnierzy wojennej konspiracji niepodległościowej oraz okresu powojennego, złożyły kwiaty, wieńce i znicze pamięci pod pamiątkową tablicą, upamiętniającą brawurową akcję Romana Szczura ps. „Urszula” na więzienie. Wiązankę kwiatów w imieniu ŚZŻAK O/Z złożyli: Prezes ŚZŻAK O/Z, Poseł na Sejm RP Sławomir Zawiślak, Franciszek Duda oraz Wiesław Smyk. W ww. delegacji uczestniczył też Paweł Maryńczak, przedstawiciel Zarządu Stowarzyszenia Rozwoju Lokalnego Zamojszczyzna – współorganizatora wydarzenia. Wiązankę kwiatów złożyli także przedstawiciele licznych delegacji, m.in. członkowie Rodziny Romana Szczura ps. „Urszula” Pani Jadwiga Mazurek i Pan Adrian Mazurek oraz inni członkowie Rodzin Żołnierzy II Zamojskiego Inspektoratu Armii Krajowej.
Wyczekiwanym momentem podczas programu obchodów była widowiskowa inscenizacja historyczna, stanowiąca rekonstrukcję wydarzeń z 8 maja 1946 roku w wykonaniu: od lat współpracującej ze ŚZŻAK O/Z Grupy Rekonstrukcji Historycznej im. por. Konrada Bartoszewskiego ps. „WIR” z Biłgoraja, Tomaszowskiego Szwadronu im. 1-go Pułku Kawalerii Korpusu Ochrony Pogranicza, GRH Ludność Cywilna Tomaszów Lubelski, Stowarzyszenia Moje Nowosiółki, GRH Związku im. Orła Białego z Lublina. W inscenizacji historycznej, która przybliżyła mieszkańcom Zamościa to ważne, w powojennej historii Polski wydarzenie, wzięło udział ok. 30 rekonstruktorów i zostały użyte broń, pojazdy wojskowe itp.
Patriotyczne wydarzenie zakończyło się złożeniem meldunku do dowódcy o zakończeniu uroczystości, po którym dowódca Kompanii odprowadził Kompanię Honorową oraz poczty sztandarowe z placu uroczystości.
ŚZŻAK Okręg Zamość jako organizator uroczystości zapewnił ciepły poczęstunek dla uczestników uroczystości.
Na zakończenie uroczystości w imieniu Organizatorów Prezes Zawiślak, dziękując członkom Grup Rekonstrukcji Historycznych za widowiskową rekonstrukcję przywołującą wydarzenia sprzed 79 lat, w towarzystwie Wiceprezesa ŚZŻAK O/Z Mariana Derkacza, wręczył przedstawicielom grup pamiątkowe dyplomy.
W uroczystości uczestniczyła Kompania Honorowa 18. Pułku Przeciwlotniczego z pocztem chorągwianym oraz poczet sztandarowy Zakładu Karnego w Zamościu. Delegację ŚZŻAK O/Z reprezentowały poczty sztandarowe z Kół Rejonowych ze Starego Zamościa, Łabuń, Komarowa, Zamościa oraz poczet Okręgu. Asystę honorową przy pamiątkowej tablicy zaciągnęli żołnierze Garnizonu WP Zamość, funkcjonariusze Służby Więziennej i Straży Miejskiej.
Wśród zaproszonych gości oprócz ww. znaleźli się m.in.: Jerzy Chróścikowski – Senator RP, Członkowie rodziny Romana Szczura, Andrzej Hulanicki – wnuk ppor. Ludwika Rogalskiego ps. „Kanciarz”, Adam Pyś – bratanek Józefa Pysia ps. „Ostry”, Rafał Farion Dyrektor Zamojskiej Delegatury Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w Zamościu, Marek Kudela Zastępca Prezydenta Miasta Zamość, Piotr Orzechowski – Sekretarz Powiatu Zamojskiego, Prezesi Kół Rejonowych i członkowie ŚZŻAK Okręg Zamość, Członkowie SRL Zamojszczyzna, płk. Krzysztofa Pietrzaka – Dowódcę Garnizonu Zamość i 18. Pułku Przeciwlotniczego w Zamościu reprezentował mjr Ryszard Goździuk, płk. Andrzeja Ziarę – Komendanta 32. Wojskowego Oddziału Gospodarczego w Zamościu reprezentował mjr Andrzej Mastalerz, ppłk. Stanisława Styczyńskiego – Komendanta Wojskowego Centrum Rekrutacji w Zamościu reprezentował kpt. Rafał Szymanek, mł. insp. Rafała Skoczylasa – Komendanta Miejskiego Policji w Zamościu reprezentował kom. Marcin Natoniewski,ppłk. Andrzeja Pietruszkę – Dyrektora Zakładu Karnego w Zamościu reprezentował kpt. Hubert Kęcik, bryg. Przemysław Ilczuk – Komendant Miejski Państwowej Straży Pożarnej w Zamościu, Artur Ścibak – Komendant Straży Miejskiej w Zamościu, st. chor. sztab. WP Grzegorz Pawlik – Weteran Misji Zagranicznych – Prezes Koła Miejskiego nr 1 Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Zamościu, Lucjan Dudek – Prezes Związku Inwalidów Wojennych RP Oddział w Zamościu oraz mieszkańcy Zamościa i okolic.
Autor zdjęć: Paweł Maryńczak
https://www.zamojska.pl/artykul/5787,79-rocznica-odbicia-wiezniow-z-wiezienia-w-zamosciu
Kilka słów o akcji:
Po zajęciu Zamojszczyzny przez Armię Czerwoną nastąpiły represje, pacyfikacje i aresztowania dokonywane przez sowieckie służby bezpieczeństwa i tworzący się polski Urząd Bezpieczeństwa. Wielu dowódców Armii Krajowej starało się wówczas wyprowadzić podległych im ludzi z podziemia, aby mogli „normalnie żyć”. Okazało się to jednak niemożliwe. Ci, którzy się ujawnili, albo zostali zdekonspirowani, aresztowało UB, przechodzili ciężkie śledztwa, a następnie otrzymywali wyroki wieloletniego więzienia. Innych, polskich patriotów wojsko, UB i NKWD zabijały podczas akcji pacyfikacyjnych, obław lub na mocy wyroków komunistycznych sądów wojskowych.
W takiej sytuacji Roman Szczur „Urszula” – na rozkaz dowódcy II Zamojskiego Inspektoratu Armii Krajowej majora Mariana Pilarskiego ps. „Grom”, „Jar” – podejmuje akcję uwolnienia swoich żołnierzy z zamojskiego więzienia UB. Wieczorem 8 maja 1946 r. przeprowadza swoją najgłośniejszą akcję zbrojną. Uczestniczyli w niej członkowie placówek Udrycze, Wis łowiec, Sitaniec, też Zamościa. Na czele kilkunastu żołnierzy WiN rozbił więzienie w Zamościu, uwolnił 301 (według innych źródeł 346) więźniów, w tym czterech swoich podkomendnych skazanych na karę śmierci.
Nie udało się ustalić nazwisk wszystkich uczestników tej akcji z grupy bezpośrednio atakującej więzienie oraz ubezpieczającej akcję,ale na pewno brali w niej udział Roman Szczur (od 1948 r. Szumski) ps. „Urszula”, Stanisław Bizior ps. „Eam”, Stefan Policha ps. „Krasnopolski”, Józef Rabiega ps. „Wierzba”, Franciszek Węcławik ps. „Boa” oraz nieustalone osoby o pseudonimach: „Tarcza”(imię Alfred), „Szary”, „Suchy”.
W ramach przygotowań do zorganizowanej z inicjatywy ŚZŹAK Okręg Zamość uroczystości odsłonięcia dnia 27 września 2010 r. (ufundowanej przez Funkcjonariuszy Zakładu Karnego w Zamościu) nowej, pamiątkowej tablicy ustalone zostały nowe nazwiska uczestników ww. akcji: Adam Altmajer ps. „Długi”, Stanisław Furmanek ps. „Mahoń”, Tadeusz Łagoda ps. „Barykada”, Adam Michalak ps. „Kula”, Józef Pyś ps. „Ostry”, Edward Świst ps. „Miś”,
Dalej nie udało się ustalić nazwisk kolejnych obok ww. „Tarczy”, „Szarego” i „Suchego” innych 4 nieznanych żołnierzy.
Według materiałów historycznych po słynnym zamojskim, ale jednocześnie ogólnopolskim sukcesie polskiego podziemia niepodległościowego władze PRL zmieniły system zabezpieczania więzień w całym kraju.
W przygotowaniu akcji uczestniczyli m.in.:
- Irena Mendykówna ps. „Żaneta” prowadziła wywiad na terenie więzienia, gdyż jako pracownica sądu posiadała znajomości wśród funkcjonariuszy więzienia.
- Rozkład więzienia poznano od byłych więźniów oraz od strażnika Romana Sebastianiego (zmarł po akcji w tajemniczych okolicznościach), który udzielił tych informacji łączniczce o ps. „Rena”. Innym strażnikiem podobno również udzielającym informacji członkom podziemia był Jan Radziejewski.
- Po akcji uczestnicy napadu udali się furmankami do wsi Ruskie Piaski i tam kwaterowali u gospodarzy ok. 1’2 godzin, po czym rozeszli się do domów. Gospodarze: Czesław Szypuła s. Jana, ur. 1923 r. (sygn. IPN Lu 012/330 k. 20), drugi z gospodarzy, Konstanty Biały s. Łukasza.
- Sytuację, związaną z faktem nieudzielenia pomocy strażnikom więziennym przez jednostkę Ludowego Wojska Polskiego wielu tłumaczy jako efekt zawartego porozumienia podziemia z dowódcami WP.
Więcej m.in.:
https://akzamosc.pl/wp-content/uploads/2021/03/Polski_bandyta_z_Zamojszczyzny.pdf
